ANONİM ŞİRKETLERDE BİLGİ ALMA VE İNCELEME HAKKI İLE ÖZEL DENETİM HAKKI NEDİR ?

Sermaye şirketleri, temeli sermaye ve bu sermayenin yönetiminden alan, sermayeye katılım oranlarına göre ortakların hak sahibi olduğu ancak şirketteki paylarının kişisel olmadığı şirket türü olarak tanımlanabilir. Anonim şirketler ise sermayesi ortak tarafından taahhüt edilmiş ve paylara bölünmüş olan, tüzel kişiliği haiz, borçlarından dolayı kendi mal varlığıyla sorumlu bulunan şirket veya ortaklık  olarak tanımlanabilir. Anonim şirketler de bir sermaye şirketidir. Bilgi alma ve inceleme hakkı ile özel denetim hakkı sadece anonim şirketlerde değil diğer ortaklılarda da önem arz eden bir husustur. Bu yazımızda bir sermaye şirketi olan anonim şirket özelinde pay sahibinin bilgi alma ve inceleme hakkı ile özel denetim hakkı genel olarak ele alınıp açıklanmaya çalışılmıştır.

I -) ANONİM ŞİRKETLERDE BİLGİ ALMA VE İNCELEME HAKKI

A-) BİLGİ ALMA HAKKI

Anonim şirketlerde pay sahibinin genel olarak  şirket hakkında, şirketin genel ilerleyişi, mali  ve idari durumu gibi hususlar  hakkında bilgi alma ve inceleme hakkı bulunmaktadır. İlk olarak bilgi alma hakkına değinecek olursak; Bilgi alma hakkı  bizzat Türk Ticaret Kanunu’nun 437. Maddesinden doğmaktadır. Anılan maddeye göre Anonim şirketlerde pay sahipleri, şirket nezdindeki sermayelerinden ve pay oranlarından bağımsız olarak, şirkete yaptıkları yatırımla ilgili olarak doğru kararı verebilmeleri için şirketin ekonomik durumu ve faaliyetleri ile ilgili bilgi sahibi olma hakkına haizdir. Bilgi alma hakkı genel kuruldan önce bilgi alma, genel kurul sırasında bilgi alma ve genel kuruldan sonra bilgi alma şeklinde tasniflendirilebilir.  Pay sahipleri şirkete ait finansal tablolar, faaliyet raporları başta olmak üzere denetim raporlarını, kar dağıtım önerilerini genel kurul toplantısından en az 15  gün önceden inceleme hakkına sahiptir. Her pay sahibi, gideri şirkete ait olmak üzere gelir tablosuyla bilançonun bir suretini isteme hakkına sahiptir. 

Bilgi alma hakkı anonim şirketlerde hesap verebilir ve şeffaf bir işleyişin kurulmasına yardımcı olur. Bu doğrultuda bilgi alma hakkı TTK kapsamında anonim şirketin temel yapısına ilişkin bir hak olarak kabul edilir ve pay sahiplerinin bu hakkı etkin kullanımına hizmet edecek düzenlemelerle korunur. Ancak burada belirtmek isteriz ki bilgi alma hakkı sınırsız bir hak değildir. TTK m. 437/3’e göre, “Bilgi verilmesi, sadece, istenilen bilgi verildiği takdirde şirket sırlarının açıklanacağı veya korunması gereken diğer şirket menfaatlerinin tehlikeye girebileceği gerekçesi ile reddedilebilir”. Öğretiye göre genel olarak anonim şirketin rekabet gücünü azaltacak ve açıklanması ya da kullanılması halinde şirkete zarar verecek bilgiler sır olarak kabul edilebilir. Yani böyle bir durumda şirket bilgi vermekten kaçınabilir.

B-) İNCELEME HAKKI

Yine pay sahibine tanınan bir diğer hak ise inceleme hakkıdır. Pay sahibi şirket defterlerini ve yazışmalarını inceleme hakkına sahiptir. TTK m. 437/4’e göre, “Şirketin ticari defterleriyle yazışmalarının, pay sahibinin sorusunu ilgilendiren kısımlarının incelenebilmesi için, genel kurulun açık izni veya yönetim kurulunun bu hususta kararı gerekir. İzin alındığı takdirde inceleme bir uzman aracılığıyla da yapılabilir”. İnceleme hakkı, pay sahibinin açık talebi üzerine, kendisini veya vekili tarafından bizzat yapılacak inceleme sonucu bilgi sahibi olmasını sağlamaya yönelik, paya bağlı ve kanundan doğan bilgi alma hakkını tamamlayan ve destekleyen nitelikte bir haktır. İnceleme hakkı, genel kurulda kullanılan bilgi alma hakkına bağlı olmayıp, her pay sahibine tanınan bağımsız, bireysel bir haktır. Pay sahibi inceleme hakkı kapsamında, kanun gereği pay sahiplerinin incelemesine hazır tutulan bilanço ve kar-zarar hesabı yanında, işletme defterini, envanter defterini, şirketin tutmakla yükümlü olduğu tüm defterleri, tutulması ihtiyari olan defterleri, dayanak belgeleri, yazışmaları, maaş bordrolarını, makbuzları, elektronik veri saklama ortamları ve cihazlarını, şirketin yönetimi ve genel durumu hakkında fikir sahibi olmaya yarayacak tüm belgeleri talep edebilir

Bilgi alma ve inceleme hakkı pay sahibi açısından önemli bir haktır. Bu hak bizzat kanun tarafından korunmuş ve haksız bilgi alma taleplerinin reddi halinde bilgi alma ve inceleme davası açılabileceğini düzenlemiştir. TTK  madde 437/5 gereği bilgi alma veya inceleme istemleri cevapsız bırakılan, haksız olarak reddedilen, ertelenen ve bu fıkra anlamında bilgi alamayan pay sahibi, reddi izleyen on gün içinde, diğer hâllerde de makul bir süre sonra şirketin merkezinin bulunduğu asliye ticaret mahkemesine başvurabilir. Yine TTK madde 437/6 gereği bilgi alma ve inceleme hakkı, esas sözleşmeyle ve şirket organlarından birinin kararıyla kaldırılamaz ve sınırlandırılamaz. Ayrıca pay sahibinin TTK madde  438  gereği özel denetim isteme hakkı saklıdır.

II-) ANONİM ŞİRKETLERDE ÖZEL DENETİM HAKKI

A-) GENEL OLARAK ÖZEL DENETİM HAKKI

Anonim şirketlerde pay sahibi, bazı koşullar sağlandığında özel denetçi atanarak bir konunun açıklığa kavuşturulmasını talep edebilir. Esasen özel denetim hakkı Türk Ticaret Kanununun 437. Maddesinde düzenlenen bilgi alma ve inceleme hakkının bir uzantısı mahiyetindedir. Nitekim kanunda da art arda ele alınmıştır. Özel denetim, Türk Ticaret Kanununun 438. ve 444. Maddeleri arasında düzenlenmiş olup pay sahibinin haklarını kullanabilmesi açısından gerekli olan belirli olayları aydınlatmak amacıyla, bir ya da daha fazla pay sahibinin istemi üzerine gerçekleştirilen ve periyodik olmayan denetim şeklinde tanımlanabilir.

Pay sahibinin özel denetim talebinde bulunabilmesi için bir takım şartların gerçekleşmesi gerekmektedir. Pay sahibinin özel denetim talebinde bulunabilmesinin ön şartı, daha öncesinde bilgi alma ve inceleme hakkını kullanmış olmasıdır. ( TTK m. 438/1) Bu husus özel denetim isteyebilmenin ön şartıdır. Bir de bazı maddi şartlar bulunmaktadır: Özel denetim talebinin maddi şartlarından ilki, pay sahipliğinin pay sahipliğinden doğan hakların özellikle de oy hakkının kullanılabilmesi bakımından gerekli olmasıdır. Yani, pay sahibi özel denetim faaliyeti sonucunda pay sahipliği haklarından birini kullanmayacaksa, özel denetim talebinde bulunamaz. Burada pay sahibinin kötü niyetli olarak hareket etmesinin önüne geçilmesi amaçlanmıştır. Özel denetimin maddi şartlarından bir diğeri ise, özel denetimin “belirli” konuları aydınlatma amacını taşımasıdır. Ayrıca özel denetim talebinin her pay sahibi tarafından genel kurul toplantısı sırasında talep edilmesi gerekmektedir. Genel kurul istemi onaylarsa, şirket veya her bir pay sahibi otuz gün içinde, şirket merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesinden bir özel denetçi atanmasını isteyebilir. ( TTK m. 438/2)

B-) ÖZEL DENETÇİ TAYİNİ DAVASI

 Genel kurulun özel denetim istemini reddetmesi hâlinde ise, normal anonim şirketlerde sermayenin en az onda birini, halka açık anonim şirketlerde sermayenin yirmide birini oluşturan pay sahipleri veya paylarının itibarî değeri toplamı en az bir milyon Türk Lirası olan pay sahipleri üç ay içinde şirket merkezinin bulunduğu yer asliye ticaret mahkemesinden özel denetçi atamasını isteyebilir. ( TTK m. 439) Ancak burada belirtmek gerekir ki denetim talebinin reddedilmesi başlı başına özel denetçi atanması talepli davanın kabul edilmesine sebebiyet vermeyecektir. Davacıların, kurucuların veya şirket organlarının, kanunu veya esas sözleşmeyi ihlal ederek, şirketi veya pay sahiplerini zarara uğrattıklarını, ikna edici bir şekilde ortaya koymaları hâlinde dava kabul edilmelidir. ( TTK m. 439/2) Mahkeme, istemi kabul etmesi halinde bir veya birden fazla denetçinin atanmasına karar verebilir.

C-) ÖZEL DENETÇİ TAYİNİ DAVASINDA GÖREVLİ VE YETKİLİ MAHKEME

TTK m. 439 gereği özel denetçi tayini davasında görevli mahkeme Asliye Ticaret Mahkemesidir. Yetkili mahkeme ise şirketin merkezinin bulunduğu yer mahkemesidir.

D-) ÖZEL DENETÇİNİN GÖREV KAPSAMI VE GÖREV ŞEKLİ

TTK m. 441 özel denetçinin görevini ne şekilde yapmasını düzenlemiştir. Anılan maddeye göre Özel denetim, amaca yararlı bir süre içinde ve şirket işleri gereksiz yere aksatılmaksızın yapılmalıdır. Yine aynı maddeye göre kurucular, organlar, vekiller, çalışanlar, kayyımlar ve tasfiye memurları önemli olgular konusunda özel denetçiye bilgi vermekle yükümlüdür. Uyuşmazlık oluşması halinde konu hakkında mahkeme karar verir ve mahkemenin verdiği karar kesindir. Özel denetçinin hazırlamış olduğu rapor mahkeme tarafından şirkete tebliğ edilir ve raporun şirket sırlarını ifşa edip etmediği hususunda şirketten beyanda bulunmasını istenir. Rapor, yönetim kurulunca ilk genel kurulda kurula sunulur. Her pay sahibi, genel kurul toplantısını izleyen bir yıllık süre içinde şirketten raporun ve yönetim kurulunun görüşünün bir suretinin verilmesini isteyebilir.

E-) ÖZEL DENETİM SÜRECİNİN GİDERLERİ

TTK m. 444  denetçi atama ve rapor sürecinin  giderlerini düzenlemiştir. Anılan maddeye göre Mahkeme, özel denetçi atanmasını kabul etmişse, şirketçe ödenmesi gereken avansı ve giderleri belirtir. Özel hâl ve şartların haklı göstermesi hâlinde giderler kısmen veya tamamen istem sahiplerine yükletilebilir. Eğer özel denetçi atama istemi direkt genel kurulda kabul edilmişse bu giderlere şirket katlanır.

NOT: Bu yazımız, bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. İzinsiz paylaşılması halinde, hukuki süreç başlatılacaktır.

Dike Hukuk ile iletişime geçmek için: https://wa.me/905337608453