ELEKTRİK PİYASALARI HUKUKİ DEĞERLENDİRMESİ

Elektrik Enerjisi ve Türev Ürünlerin Hukuki Nitelendirilmesi

Elektrik piyasalarına değinmeden önce elektrik enerjisinin hukuki niteliğini anlamak gerekir. Yüklü parçacıkların bir iletken üzerinden akmasıyla oluşan bir enerji biçimi olan Elektrik Enerjisi, nitelik olarak Türk Medeni Kanunun 762. Maddesinde taşınmaz mülkiyetinin kapsamına girmeyen doğal güçler olarak taşınır mal olarak sınıflandırılmaktadır.

Yargıtay HGK 2002/4-608 E. , 2002/643 K. , 25.09.2002 T.

“… Menkuller taşınırlar Medenî Kanunun 686. maddesinde; bir yerden diğer yere nakledilebilen eşya ile gayrimenkul mülkiyetine dahil olmayan ve temellüke salih bulunan tabîi kuvvetler olarak tanımlanmıştır. Bu bakımdan bir yerden diğer bir yere bağımsız olarak taşınabilen her türlü maddi eşya (örneğin otomobil, çanta, koltuk, sandalye, buğday, arpa vs.) satımı taşınır satımı niteliğinde olduğu gibi, taşınmaz mülkiyetine dâhil olmayan ve temellüke (mülk edinmeye) elverişli bulunan elektrik, su, havagazı, doğalgaz, elektrik gibi tabîi kuvvetlerin satımı da taşınır satımı niteliğindedir.Bu bakımdan taşınır (menkul) satımını taşınmaz (gayrimenkul) olmayan her şeyin satımıdır şeklinde tanımlamak daha isabetli olur.”

Elektrik Piyasaları Gelişimi

Modern yaşamın temel ihtiyaçlarından biri olan elektrik, güçlü bir ekonomi ve ulusal güvenlik açısından kritik öneme sahiptir. Bu nedenle enerji arzının güvenilir, sürdürülebilir, yeterli ve ekonomik şekilde sağlanması büyük önem taşımaktadır. Elektrik enerjisinin büyük ölçekli olarak depolanamaması ve üretildiği anda tüketilmesi zorunluluğu, elektrik piyasalarında arz ve talep dengesinin sürekli ve gerçek zamanlı olarak sağlanmasını gerekli kılmaktadır. Bu yapısal özellik nedeniyle, gelişen teknoloji ve artan elektrik enerjisi ihtiyacına da yanıt vermek üzere piyasa regülasyonlarının sağlanması için çeşitli piyasalar oluşturulmuştur.

Türkiye’de elektrik piyasası, uzun yıllar boyunca dikey bütünleşik bir yapı altında, Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) çatısı altında yürütülmüştür. 1994 yılında, bu bütünleşik yapıdan uzaklaşmaya yönelik ilk adım atılmış; dağıtım faaliyetleri için Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ), üretim, iletim ve ticaret faaliyetleri için ise Türkiye Elektrik Üretim ve İletim A.Ş. (TEAŞ) kurulmuştur. Bu ayrıştırma süreci, 5 Şubat 2001 tarihli 2001/2026 sayılı  Bakanlar Kurulu Kararı ile daha da derinleştirilmiş; TEAŞ, üç ayrı kamu tüzel kişiliğine bölünerek Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ), Türkiye Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) ve Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. (TETAŞ) olarak yeniden yapılandırılmıştır.

Elektriğin kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu biçimde tüketicilere sunulabilmesi amacıyla; rekabet ortamında, özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösteren, mali açıdan güçlü ve şeffaf bir piyasa yapısının oluşturulmasını öngören 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ise 14/03/2023 tarihinde yürürlüğe konulmuştur.

Elektrik Piyasaları Faaliyetleri

Elektrik piyasasında yürütülebilecek faaliyetler, 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu’nun 4. maddesi uyarınca lisansa tabi alanlarla sınırlandırılmıştır. Bu çerçevede, yalnızca Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) tarafından lisanslandırılan tüzel kişiler; üretim, iletim, dağıtım, toptan satış, perakende satış, piyasa işletimi, ithalat, ihracat ve toplayıcılık faaliyetlerini yürütebilmektedir. Piyasada yer alacak aktörlerin tabi olacağı usul ve esaslar ise ilgili ikincil mevzuatla ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Lisanssız elektrik üretimine ilişkin düzenlemeler bu çalışmanın kapsamı dışında tutulmuş olup, ayrı bir yazıda ele alınmaktadır.

Piyasa İşletim Faaliyeti

Elektrik Piyasası Kanunu’nun 11. maddesi uyarınca, piyasa işletim faaliyeti; organize toptan elektrik piyasalarının işletilmesi ile bu piyasalarda yürütülen işlemlerin mali uzlaştırılması ve ilgili diğer mali işlemlerin gerçekleştirilmesinden oluşmaktadır. Bu faaliyetin yerine getirilmesi amacıyla, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu ve özel hukuk hükümlerine tabi olmak üzere, “Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi” (EPİAŞ) unvanı altında bir anonim şirket kurulacağı düzenlenmiştir.6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu hükümlerine tabi özel hukuk tüzel kişisi statüsünde faaliyet gösteren EPİAŞ, 12 Mart 2015 tarihinde tescil edilerek resmen faaliyete geçmiştir.

EPİAŞ, piyasa işletim lisansında yer alan enerji piyasalarının, piyasa ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde etkin, şeffaf ve güvenilir biçimde planlanması, kurulması, geliştirilmesi ve işletilmesini; eşit taraflar arasında ayrım gözetmeksizin güvenilir referans fiyatların oluşumunun sağlanmasını ve artan piyasa katılımcı sayısı, ürün çeşitliliği ile işlem hacmi doğrultusunda likiditenin en üst düzeye ulaştığı, piyasa birleşmeleri yoluyla ticarete imkân tanıyan bir piyasa işletmecisi olmayı amaçlamaktadır.

Toptan Elektrik Piyasaları

Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği’nin 4. maddesi uyarınca, toptan elektrik piyasası; elektrik enerjisi, kapasitesi ya da bunlara dayalı türev ürünlerin toptan alış ve satışının gerçekleştirildiği piyasaları ifade etmektedir. Mevzuat uyarınca, ikili anlaşmalar piyasası ve tezgah üstü piyasalar dışında kalan tüm yapılandırılmış ve merkezi şekilde işletilen piyasalar, organize toptan elektrik piyasaları kapsamında değerlendirilmektedir.

Avrupa Birliği, toptan enerji piyasalarını tanımlarken 1227/2011 sayılı Toptan Enerji Piyasasında Bütünlük ve Şeffaflığa İlişkin Yönetmelik (REMIT) kapsamında, “toptan enerji piyasası” terimini herhangi bir ayrıma gitmeksizin, Birlik sınırları içerisindeki tüm toptan enerji ürünlerinin işlem gördüğü piyasaları kapsayacak şekilde tanımlamıştır.

Organize Toptan Elektrik Piyasaları

EPİAŞ, Borsa İstanbul Anonim Şirketi ve Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) tarafından işletilen piyasalar dışında kalan organize toptan elektrik piyasalarının işletim faaliyetini yürütmektedir.  Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi Teşkilat Yapısı ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmeliğin 4. maddesinin birinci fıkrasının (g) bendi uyarınca, organize toptan elektrik piyasaları;

• Elektrik enerjisi, kapasitesi veya perakende alış satışının gerçekleştirildiği ve piyasa işletim lisansına sahip merkezi bir tüzel kişi tarafından organize edilip işletilen;

– Gün Öncesi Piyasası,

– Gün İçi Piyasası ve

– Fiziksel teslimat gerektiren ileri tarihli diğer elektrik piyasalarını,

• Sermaye piyasası aracı niteliğindeki standardize edilmiş elektrik sözleşmeleri ile dayanağı elektrik enerjisi ve/veya kapasitesi olan türev ürünlerin işlem gördüğü piyasaları,
• Borsa İstanbul Anonim Şirketi tarafından işletilen piyasaları
• TEİAŞ tarafından organize edilip işletilen dengeleme güç piyasası ve yan hizmetler piyasası gibi elektrik piyasaları olarak belirlenmiştir.

Elektrik piyasaları ve satış işlemleri bakımından ikili anlaşmalar ayrı bir yazıda ele alınacaktır.